PTC یک مدل روان­درمانی پارادوکسی است. حرف P مخفف Paradox؛ حرف T مخفف Timetable و حرف C مخفف Cure  در این فرمول است: پارادکس + برنامۀ­­زمانی = درمان (Paradox + Timetable = Cure). از نام های مختلف پارادوکس درمانی (Paradox Therapy)، مدل کامل روان­درمانی پارادوکسی (PTC)، یا صرفا PTC به صورت جایگزین برای اشاره به این رویکرد درمانی استفاده می شود.

پارادوکس درمانی یا مدل کامل روان­درمانی پارادوکسی (PTC) برای اختلال­ های روانشناختی از دو مولفه بنیادین تشکیل شده است: پارادوکس (Paradox)؛ برنامه ­زمانی (Timetable). پارادوکس به معنی تجویز نشانۀ رفتاری یا نشانۀ بیماری است. بر اساس این فنّ درمانی، بیمار (Patient) باید نشانه ­های رفتاری و بیماری، یعنی همان رفتارها و نشانه ­هایی را که از آن­ها رنج می ­کشد و برای حذف و درمانشان مراجعه کرده است، بازسازی کند. به عبارت دیگر، آن­ها را طبق دستوری که برایش تجویز می­ شود تجربه کند. برنامۀ­زمانی تکلیفی است که بر اساس آن بیمار موظف می­ شود در زمانی معین و برای مدتی مشخص همان نشانه یا رفتار تجویز شده در قالب پارادوکس را بازسازی و تجربه کند. از ترکیب این دو فنّ درمانی، برنامۀ­زمانی پارادوکسی (Paradoxical Timetable) شکل می گیرد؛ تکنیک دوگانه­ ای که در مدل روان­درمانی PTC همیشه باید با هم به شکل ترکیبی تجویز شوند (بشارت، 1396).

بشارت، م. ع. (1396). پارادوکس + برنامه زماني = درمان: مدل کامل درمان اختلال­ هاي روانشناختي- راهنماي عملي. انتشارات رشد: تهران.

PTC در اصل نوعی روانکاوی عملی است. مفروضه بنیادین آسیب شناختی این رویکرد، به تبع رویکردهای اصیل روان­پویایی، اختلال روانشناختی را اختلالی صرفا هیجانی می­ داند. هدف اصلی و مستقیم PTC  هم این است که به شکلی کاملا عملی و تجربی، در کوتاه­ترین زمان ممکن، امکان تجربه هیجانی درمانبخش را برای بیمار فراهم سازد؛ هدفی که فرایند اجرایی و شیوه رسیدن به آن صرفا عملیاتی است و با شیوه درمان روانکاوی سنتی و مشتقات آن کاملا متفاوت است. درمانگر به مثابه استاد آهنگر به بیمار نشان می­ دهد که چگونه در کوره آهنگری روان و شخصیتش بدمد تا آهن بیماری را ذوب کند! بیمار فقط باید بدمد؛ هرچه بهتر و بیشتر بدمد، سریعتر آهنش ذوب می ­شود و دردش درمان. دو تغییر اساسی و عمیق، یکی در راستای قدرت گرفتن و استحکام یافتن “من” و دیگری در ساختار شخصیت؛ یعنی تغییر در نسبت من و نهاد- فرامن در راستای افزایش ارتفاع از سطح نهاد- فرامن، محصول ناب روانکاونه این تجربه هیجانی است.

تجویز عین نشانه در مدل روان­درمانی PTC، تجویز درد است؛ دردی که عین درمان است! این تکنیک درمانی؛ که از مختصات پارادوکس درمانی به روش PTCاست، عملکردی شبیه عملکرد واکسن­ها دارد. برای مثال، در واکسن کرونا (COVID-19 Vaccine)، از ویروس کرونا (Corona virus) برای مقابله با بیماری کرونا (Corona virus Disease) و البته موثرترین روش مقابله (درمان) استفاده می­ شود. در این روش، ویروس کرونا در قالب واکسن با این پیش فرض تزریق می­ شود که بتواند علایم کرونا را در بدن ایجاد کند، اما به گونه ­ای که دفاع در مقابل آن برای بدن ممکن و موفق باشد. تجویز عین نشانه در مدل روان­درمانی PTC نیز با همین هدف و به گونه ­ای و در شرایطی صورت می­ گیرد که بیمار در مواجهه و مقابه با نشانه ­های بیماری به شکلی تضمینی موفق به شکست بیماری (درمان) شود.

PTC به دو دلیل اصلی یک مدل کامل روان­درمانی محسوب می ­شود:

الف- داشتن ویژگی­ های اختصاصی تمام عیار، هم از نقطه نظر گستردگی و ابعاد این ویژگی­ ها و هم از نظر گستردگی و عمق تاثیرگذاری درمانی

ب- قابلیت کاربرد موثر آن در کلیه اختلال های روانشناختی در حوزه­ های مختلف

روان­درمانی به روش PTC به دلایل مختلف و به پشتوانه شواهد تجربی بالینی گسترده، مدلی کامل محسوب می­شود. نمونه ­هایی از ویژگی­ های  مدل روان­درمانی به روش PTC به اختصار عبارتند از (بشارت، 1396):

• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، درمانی بسیار ساده است، هم برای درمانگر و هم برای مراجع؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، درمانی بسیار کوتاه­ مدت است؛ که گاه با دو جلسه، درمان تمام می ­شود؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، به تنهایی توان درمان گستره وسیعی از اختلال ­های روانشناختی را دارد؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، درمانی کاملاً اقتصادی است؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، درمانی کاملاً اخلاقی است؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، درمانی غیرتهاجمی است؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، تغییرات عمیق شخصیتی را با سرعت امکان­پذیر می­ سازد؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، استفاده از داروهای روان­پزشکی را به کمتر از 20 درصد کاهش می ­دهد؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، مراجع را به درمانگر تبدیل می ­کند؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، کمترین شانس را برای بازگشت بیماری باقی می­ گذارد.

PTC به دو دلیل اصلی یک مدل کامل روان­درمانی محسوب می ­شود:

الف- داشتن ویژگی­ های اختصاصی تمام عیار، هم از نقطه نظر گستردگی و ابعاد این ویژگی­ ها و هم از نظر گستردگی و عمق تاثیرگذاری درمانی

ب- قابلیت کاربرد موثر آن در کلیه اختلال های روانشناختی در حوزه­ های مختلف

روان­درمانی به روش PTC به دلایل مختلف و به پشتوانه شواهد تجربی بالینی گسترده، مدلی کامل محسوب می­شود. نمونه ­هایی از ویژگی­ های  مدل روان­درمانی به روش PTC به اختصار عبارتند از (بشارت، 1396):

• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، درمانی بسیار ساده است، هم برای درمانگر و هم برای مراجع؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، درمانی بسیار کوتاه­ مدت است؛ که گاه با دو جلسه، درمان تمام می ­شود؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، به تنهایی توان درمان گستره وسیعی از اختلال ­های روانشناختی را دارد؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، درمانی کاملاً اقتصادی است؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، درمانی کاملاً اخلاقی است؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، درمانی غیرتهاجمی است؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، تغییرات عمیق شخصیتی را با سرعت امکان­پذیر می­ سازد؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، استفاده از داروهای روان­پزشکی را به کمتر از 20 درصد کاهش می ­دهد؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، مراجع را به درمانگر تبدیل می ­کند؛
• مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، کمترین شانس را برای بازگشت بیماری باقی می­ گذارد.

مدل کامل روان­درمانی به روش PTC در حوزه ­های مختلف شامل اختلال­ های روانشناختی؛ اختلال­ های شخصیت؛ اختلال­ ها و مشکلات کودکان و نوجوانان؛ مشکلات زوجی (زوج درمانی)؛ مشکلات خانوادگی (خانواده درمانی)؛ و دامنه گسترده مشکلات و اختلال­ های جنسی (سکس­ درمانی پارادوکسی)، کاربرد دارد.

مدل کامل روان­درمانی به روش PTC اولین بار در حوزه درمان وسواس ­ها ابداع و با موفقیت به کار بسته شد. درمان پارادوکسی در مجموعه اختلال­ های وسواسی به شرح زیر همواره از موفق­ترین روش­ های روان­درمانی بوده است:

اختلال وسواس فکري- عملي(Obsessive-Compulsive Disorder)

اختلال بدشکلي بدني (Body Dysmorphic Disorder)

اختلال موکني يا تريکوتيلومانيا (Hair-Pulling Disorder/Trichotillomania)

اختلال پوست کني (Excoriation Disorder/Skin-Picking Disorder)

اختلال احتکار (Hoarding Disorder)

مدل کامل روان­درمانی به روش PTC برای دامنه وسیع اختلال­ های اضطرابی (شامل اختلال ­های وسواسی)، یکی از پرکاربردترین و اثرگذارترین درمان­ ها است. اختلال­ های اضطرابی شایع قابل درمان به روش PTC عبارتند از:

اختلال اضطراب اجتماعي (Social Anxiety Disorder) يا هراس اجتماعي (Social Phobia)

اختلال وحشتزدگي (Panic Disorder)

هراس ­های خاص (Specific Phobias)

بازار (گذر) هراسي/آگورا فوبیا (Agoraphobia)

اختلال اضطراب تعميم ­يافته (Generalized Anxiety Disorder)

اختلال­ هایی که ذیل عنوان نشانه ­های بدنی طبقه ­بندی شده اند نیز دسته ­ای دیگر از اختلال­ های روانشناختی هستند؛ که علی­ رغم مقاومتشان در برابر سایر رویکردهای درمانی، در برابر مدل کامل روان­درمانی به روش PTC تاب مقاومت ندارند و به سادگی و در کوتاه ترین زمان ممکن درمان می­ شوند. این اختلال ها عبارتند از:

اختلال نشانه بدنی (Somatic Symptom Disorder)

اختلال اضطراب بیماری (Illness Anxiety Disorder)

اختلال تبدیل/هیستری (Conversion Disorder/Hysteria)

اختلال ساختگی (Factitious Disorder)

اختلال استرس پس­ ضربه ­اي/پساضربه (PTSD) عنوانی است برای مجموعه ای از اختلال ها که بر اثر استرس، حادثه و ترومای شدید شکل می گیرند. پیامدهای آزاردهنده چنین حوادثی گاه سال­ها ادامه پیدا می ­کنند. مدل کامل روان­درمانی به روش PTC به این دسته از اختلال­ ها و رنج ­های شدید روانشناختی نیز به سرعت خاتمه می­ دهد. این اختلال­ ها ذیل یک یا دو مجموعه طبقه بندی شده ­اند:

اختلال استرس حاد (Acute Stress Disorder)

اختلال استرس پس­ ضربه ­اي/پساضربه (Posttraumatic Stress Disorder)

اختلال­ های گسستی (Dissociative Disorders)، از جمله دردناک­ترین اختلال ­های روانشناختی به حساب می­ آیند. مدل کامل روان­درمانی به روش PTC نشان داده است که در درمان موفق این دسته از اختلال ها نیز دست برتر دارد و هیچ رویکرد درمانی دیگری با آن قابل مقایسه نیست. شکل­ های بالینی مختلف این اختلال ­ها عبارتند از:

یادزدودگی گسستی (Dissociative Amnesia)

گریز گسستی (Dissociative Fugue)

اختلال هويت گسستي (Dissociative Identity Disorder)

اختلال شخص ­زدايي/واقعيت­ زدايي (Depersonalization/Derealization Disorder)

اختلال­ های خورد و خوراک (Feeding and Eating Disorders)؛ با نرخ قابل ملاحظه مرگ و میر در زمره اختلال­ های روانشناختی، نیز از اختلال های نسبتا مقاوم به درمان تلقی می شوند. نتایج درمانی نشان داده اند که مدل کامل روان­درمانی به روش PTC برای درمان اختلال­ های خورد و خوراک نیز بسیار موفق و اثربخش بوده است. طبقه­ های تشخیصی اصلی این اختلال­ ها عبارتند از:

بي اشتهايي رواني (Anorexia Nervosa)

پرخوري رواني (Bulimia Nervosa)

اختلال پرخوري (Binge Eating Disorder)

اختلال­ های افسردگی (Depressive Disorders) بر حسب ماهیت های متفاوتشان سرنوشتی متفاوت از سار اختلال­ های روانشناختی دارند. افسردگی­ های بالینی؛ یعنی افسردگی­ هایی که مبانی نوروشیمیایی علت­ شناسی غالب آن­ها محسوب می ­شود، قطعا نیازمند دارودرمانی هستند. طبقه بندی اختلال­ های افسردگی، از جمله بحث برانگیزترین طبقه بندی­ ها است و قطعا طبقه ­بندی کلی فعلی مطلوبترین نیست و اشکالات متعدد دارد. دسته ­ای از اختلال­ های افسردگی اساسا مبانی نوروشیمیایی ندارند و دارودرمانی در موردشان صرفا نوعی مدیکال ابیوز محسوب می­ شود و بی­ فایده است. مدل کامل روان­درمانی به روش PTC  برای درمان این دسته از اختلال ­های افسردگی، و آن دسته از افسردگی­ های بالینی که شدت افسردگی شان با دارو­درمانی کاسته شده، مدلی برتر و بسیار کارآمدتر از سایر رویکردهای رایج برای درمان افسردگی­ های یک قطبی است. طبقه ­بندی کلی افسردگی­ های یک قطبی عبارتند از:

اختلال افسردگي مهاد (Major Depressive Disorder)

اختلال افسردگي پايدار/افسرده خويي (Persistent Depressive Disorder/Dysthimia)

اختلال ملال پيش از قاعدگي (Premenstrual Dysphoric Disorder)

سندرم پيش ­قاعدگي (Premesnstural Syndrome)

درمان اختلال­ های شخصیت همواره از چالش ­های بزرگ رویکردهای مختلف رواندرمانی بوده است. یکی از دلایل اصلی مقاومت اختلال­ های شخصیت در مقابل تغییر، ضعف یا فقدان انگیزه­ های درونی فرد برای تغییر است. معمولا این افراد تحت تاثیر فشارها و مطالبات بیرونی برای درمان مراجعه می ­کنند. این وضعیت، بیمار مبتلا به اختلال شخصیت را گریزپا می ­کند. در چنین شرایطی، درمانی که بتواند این طفل گریزپا را در مکتب درمان برای جلساتی نگه دارد، احتمال موفقیتش بیشتر می­ شود. مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، به عنوان درمانی کوتاه مدت با راه­کارهای درمانی ساده و مهیج، بیشترین امکان تاثیرپذیری و تغییرپذیری را برای بیمار فراهم می­ سازد. دامنه سایکوپاتولوژی در شخصیت، به اختلال­ های طبقه ­بندی شده و کلی زیر محدود نمی­ شود. این دامنه در تقسیم بندی­ های رویکرد PTC، در امتداد پیوستاری از “تجربه­ های بنیادینن” شروع می­ شود؛ با “ویژگی­ های مشکل ­ساز شخصیت” ادامه می ­یابد و نهایتا در لنگرگاه اختلال­ های شخصیت به گل می­ نشید. میزان موفقیت درمان بر حسب جایگاه فرد در این پیوستار متفاوت است. درمانگری، در قطب اختلال­ ها با بیشترین مقاومت و چالش روبرو است. در این قطب هم البته میزان دشواری از یک اختلال تا اختلال دیگر یکسان نیست. برای مثال، درمان اختلال ­های دسته ­بندی شده در گروه C ساده تر از اختلال­ های گروه B است و همین نسبت در مقایسه گروه B با A هم برقرار است. تفاوتی مشابه در اختلال های درون گروهی نیز وجود دارد: برای مثال، درمان اختلال شخصیت وابسته در گروه C معمولا ساده تر از درمان دو اختلال دیگر این گروه است. با همه این ملاحظات، باز هم مدل کامل روان­درمانی به روش PTC برای درمان ویژگی­ ها و اختلال­ های پیوستار پیش گفته، درمانی بسیار کارآمدتر و موفق­تر از سایر رویکردها است. اختلال­ های شخصیت بسیار بیشتر از موارد زیر است، اما اختلال­ های بیشتر شناخته و طبقه ­بندی شده عبارتند از:

اختلال شخصيت پارانوئيد (Paranoid Personality Disorder)

اختلال شخصيت اسکيزوئيد (Schizoid Personality Disorder)

اختلال شخصيت اسکيزوتايپي (Schizotypal Personality Disorder)

اختلال شخصيت ضد اجتماعي (Antisocial Personality Disorder)

اختلال شخصيت مرزي (Borderline Personality Disorder)

اختلال شخصيت نمایشی (Histrionic Personality Disorder)

اختلال شخصيت خودشیفته (Narcissistic Personality Disorder)

اختلال شخصيت اجتنابی (Avoidant Personality Disorder)

اختلال شخصيت وابسته (Dependent Personality Disorder)

اختلال شخصيت وسواسی فکری- عملی (Obsessive Compulsive Personality Disorder)

یکی از مقامات بی­ نظیر و بی­ بدیل مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، بدون تردید معجزه ­گری  این رویکرد در درمان مشکلات و اختلال­ های روانشناختی کودکان و نوجوانان است! مبانی سیستمی رویکرد PTC، در اقدامات درمانی این رویکرد برای مشارکت اعضای خانواده در درمان، همواره مراعات و ملاحظه می ­شود. کاربرد تکنیک ­های سیستمی در مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، به برکت مختصات پارادوکس درمانی ویژه این رویکرد، غنای بسیار یافته است. کاربرد تکنیک­ های سیستمی در درمان بزرگسالان، به عنوان ارگانیسم هایی مستقل یا نسبتا مستقل، از کاربرد این تکنیک­ ها در مورد کودکان و نوجوانان متفاوت است. بزرگسالان، در مدل کامل روان­درمانی به روش PTC، مستقیما موضوع درمان هستند، اما درون سیستم و با رعایت ملاحظات سیستمی. کودکان اما، به دلیل روان­زیست وابسته (یا زیست سیمبیوتیک/زیست پیش از جدایی/تفرد) به مادر (مراقب)، نه تنها موضوع مستقیم درمان به روش PTC نیستند، که گاه درمان فقط روی دیگر اعضای سیستم، عمدتا مادر و بعضا پدر و مادر، اجرا می شود! مشکلات و اختلال­ های متعددی کودکان را درگیر می­ کنند. نمونه­ های زیر، موارد بیشتر شناخته شده هستند، نه تمام موارد:

اختلال هاي اضطرابي (Anxiety Disorders)

اختلال اضطراب جدايي(Separation Anxiety Disorder)

خموشي گزينشي (Selective Mutism)

اختلال استرس پس ­ضربه ­اي/پساضربه (PTSD)

هراس خاص (Specific Phobia)

مدرسه هراسي (School Phobia)

اختلال نارسايي توجه/بيش فعالي (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder)

اختلال سلوک (Conduct Disorder)

اختلال نافرماني مقابله اي/تضادورزي (Oppositional Defiant Disorder)

افسردگي اتکايي (Anaclitic Depression)/بيمارستان­ زدگي (Hospitalism)

زوجین، در فرایند زوج­ درمانی به روش PTC (زوج ­درمانی پارادوکسی/Paradoxical Couple Therapy)، بهره ­ای دوچندان می ­برند! مدل کامل زوج­ رمانی به روش PTC، اوج تلاقی دو رویکرد روانکاوی و سیستمی است. روانکاوی عملی PTC، عمق تاثیرات درمانی را در هر یک از زوجین رقم می زند و همزمان تکنیک­ های سیستمی تغییرات درمانی تعاملی و ارتباطی را در زوجین به راه می­ اندازند. زوج ­درمانی به روش PTC، با فراهم ساختن این دو دسته تغییرات عظیم درمانی همزمان در “زن” و “شوهر” و در “زوجین”، توانسته زوج­ درمانگری را به اوج قله پیشرفت و موفقیت در طول تاریخ این رویکرد برساند (بشارت، 1397)!

بشارت، م. ع. (1397). پارادوکس + برنامه ­زمانی = درمان: مدل کامل زوج ­درمانی به روش PTC– راهنمای عملی. تهران: انتشارات رشد.

خانواده به معنی صحیح سیستمی، در فرایند خانواده­ درمانی به روش PTC (خانواده­ درمانی پارادوکسی/Paradoxical Family Therapy)، به دلایلی مشابه با آنچه برای برای مدل زوج ­درمانی به روش PTC گفته شد، بهره ­ای مضاعف می­برد! مدل کامل خانواده­ درمانی به روش PTC، در کانون تکنیک­ های سیستمی و روانکاوی قرار دارد. مدل کامل خانواده­ درمانی به روش PTC، با تجمیع فنون سیستمی و پارادوکسی مختص این رویکرد، تغییرات اصیل و عمیق درمانی در سطح خانواده را به ساده ­ترین و سریع­ ترین روش ممکن مهندسی و راهبری می­ کند. مدل کامل خانواده ­درمانی به روش PTC، رویکردی بی­ نظیر در حل مشکلات، بحران­ ها و آشفتگی­ های خانوادگی و همزمان در درمان اختلال­ های احتمالی اعضای سیستم خانواده است.